مقدمه 
اطلاعات و ضداطلاعات
وجود این دو عامل عنصری مهم در قدرت ملی و تصمیم‌گیری درباره امنیت، دفاع ملی و سیاست‌‌های خارجی یک کشور به‌شمار می‌‌روند. حاکمان و سردمداران یک حکومت اکثراً روز خود را با خواندن گزارش‌‌های اطلاعاتی آغاز کرده و به پایان می‌برند. اطلاعات دقیق، شرط لازم تصمیم‌گیری درست است و اطلاعات غیردقیق و نادرست می‌تواند فاجعه به بار آورد. اطلاعات از نظر دامنه آن، معمولاً در سه دسته تقسیم‌بندی می‌‌شود:
۱. راهبردی (استراتژیک، گاه به آن ملی هم می‌گویند) 
۲. تاکتیکی (گاه به آن جنگی یا نظامی هم می‌گویند) 
۳. ضد اطلاعات 
از این میان، اطلاعات راهبردی دامنه گسترده‌تری دارد و آنچه به توانایی‌‌ها و مقاصد کشورهای دیگر مربوط می‌شود، در این دسته قرار می‌گیرد. اطلاعات تاکتیکی به آن‌گونه از اطلاعات گفته می‌شود که فرماندهان نظامی در جبهه‌ها یا برای انواع عملیات و اقدامات نظامی، به آن‌‌ها نیازمندند. البته مرز میان این دو به‌سبب تحولات سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات در سال‌‌های اخیر، دستخوش نوسانات بسیاری شده است. برای مثال، ممکن است فرمانده میدان جنگ برای تصمیم‌گیری دقیق و سریع به همان اطلاعاتی نیازمند باشد که رئیس‌جمهور یا شورای امنیت ملی به آن نیاز دارد.
برخلاف باور عموم، عملیات اطلاعاتی ماجرایی پرحادثه و سراسر سرّی نیست و قسمت عمده کارهای اطلاعاتی معمولاً جست‌وجویی عاری از هرگونه هیجان در منابع عمومی خلاصه می‌‌شود، ازجمله بررسی برنامه‌های رادیوها و تلویزیون‌‌های خارجی، تجزیه ‌و تحلیل مطالب نشریات، بررسی و ارزیابی گزارش‌‌های دیپلمات‌‌ها، به‌ویژه آن دسته از دیپلمات‌‌هایی که در خارج از کشور مستقر هستند و بازرگانان، وابسته‌های نظامی و سایر افراد مطلع و آگاه به مسائل روز، به‌خصوص کسانی که مشاهده، موقعیت یا نظر آن‌‌ها از اهمیت خاصی برخوردار است. اغلب کارهای اطلاعاتی توسط تحلیلگران آموزش دیده و در اتاق‌‌های آرام انجام می‌پذیرد. البته کار با منابع اطلاعات سرّی اصولاً با هیجان بیشتری همراه است و به سه دسته عمده تقسیم می‌شود:
شناسایی و جاسوسی هوایی و فضایی
استراق سمع الکترونیکی
کشف کدها و اطلاعات مأموران مخفی که به عملیات معمول جاسوسی مشغولند.
نظام‌‌های اطلاعاتی در سه گروه عمده دسته‌بندی می‌‌شوند:
سیستم ایالات متحده آمریکا، که در کشورهای آلمان، ژاپن و کره ‌جنوبی، که به‌علت نفوذ آمریکا پس‌ از جنگ جهانی دوم، از آن استفاده شده است.
سامانه اتحاد جماهیر شوروی (سابق)، که در کشورهای کمونیستی به‌طور گسترده‌ای تقلید می‌شد و پس‌ از فروپاشی شوروی، بسیاری از کشورها، به‌ویژه در اروپای شرقی و آسیای میانه، از الگوی سامانه‌های اطلاعاتی روسیه پیروی می‌کنند.
سامانه انگلیسی، که سازمان‌‌های اطلاعاتی کشورهایی بر اساس آن بنا شده است که دارای نظام پارلمانی‌ هستند.
تجزیه و تحلیل اطلاعات (Intelligence analysis) به فرآیند پیش‌بینی اتفاقات و احتمالات رخدادهای آینده، بر پایه داده‌های کنونی گفته می‌‌شود. 
اطلاعات جمع‌‌آوری شده توسط سازمان‌‌های اطلاعاتی آمیخته‌‌ای از اطلاعات گمراه‌کننده (false reality یا Deception) و اطلاعات درست است. این اطلاعات گمراه‌کننده ممکن است به‌صورت عمدی توسط دشمن برای فریب سرویس‌‌های اطلاعتی فراهم شده باشد. بنابراین اطلاعات جمع‌‌آوری شده باید تحلیل شوند و قسمت‌‌های گمراه‌کننده آن از بخش‌‌های صحیح تفکیک شده تا بتوان درک درستی نسبت به واقعیت به دست آید. وظیفه تحلیلگر، تشخیص اطلاعات گمراه‌کننده و مشخص کردن اطلاعات صحیح است. 
در زمینه جمع‌‌آوری و رده‌‌بندی اطلاعات و داده‌ها، باید آن‌‌ها را ارزیابی و به‌شکل قابل استفاده درآورد و برای استفاده آتی حفظ و نگهداری کرد. ارزیابی، امری حساس است، زیرا منابع متعددی برای اطلاعات وجود دارد که شمار زیادی از آن‌‌ها بی‌شک قابل اعتماد نیستند. به‌طور کلی پروسه جمع‌‌آوری داده‌‌ها شامل مراحل داده خام، سپس خبر و در نهایت اطلاع می‌‌باشد.
ضداطلاعات به مجموعه فعالیت‌‌های مربوط به حفظ و حراست اطلاعات، جلوگیری از به سرقت رفتن یا درزکردن آن‌‌ها و سرّی نگه‌داشتن عملیات اطلاعاتی گفته می‌شود. هدف دیگر ضداطلاعات، فعالیت ضدجاسوسی و جلوگیری از نفوذ جاسوسان و دیگر عوامل بیگانه به درون دولت، نیروهای مسلح یا سازمان‌‌های اطلاعاتی کشور خودی است. حراست از فناوری پیشرفته، جلوگیری از تروریسم و مبارزه با دادوستد بین‌المللی مواد مخدر از وظایف دیگر ضداطلاعات است. تلاش دشمن برای نفوذ در امنیت کشور ممکن است نشانه‌هایی از اطلاعات مدنظر دشمن و همچنین اطلاعات مربوط به تاکتیک‌‌ها، تجهیزات و روش‌‌های عملی او را به‌دست بدهد. گاه برای سازمان‌‌های ضداطلاعاتی امکاناتی به‌وجود می‌آید که از طریق آن می‌توانند در دستگاه‌‌های اطلاعاتی دشمن رخنه کنند. عوامل نفوذی و جاسوسان دوجانبه از ارکان فعالیت‌‌های ضداطلاعات به‌شمار می‌آیند.
هدف از تشکیل وزارت اطلاعات در جمهوری اسلامی ایران، کسب و پرورش اطلاعات امنیتی و اطلاعات خارجی و حفاظت اطلاعات و ضدجاسوسی و به‌دست آوردن آگاهی‌‌های لازم از وضعیت دشمنان داخلی و خارجی جهت پیشگیری و مقابله با توطئه‌های آنان علیه انقلاب اسلامی، ایران و نظام جمهوری اسلامی ایران، ذکر شده است. این نهادهای اطلاعاتی سه نقش شناختی، نظارتی و اجرایی برعهده دارند. نقش نظارتی، نظارت بر حسن اجرای امور توسط کارگزاران نظام سیاسی است و به‌طور مستقیم ناشی از کارکرد ضداطلاعات در سازمان‌های اطلاعاتی است. نهادهای اطلاعاتی و امنیتی در جمهوری اسلامی ایران دارای مؤلفه‌ها و کارویژه‌های متعدد هستند که اهم موارد مذکور عبارتند از:
کارویژه مقابله با نفوذ جریانات سیاسی 
کارویژه ضد براندازی و اغتشاش علیه امنیت
کارویژه پیشگیری و مقابله با توطئه‌های دشمنان علیه انقلاب و نظام
کارویژه مقابله با بحران
کارویژه خرابکاری و اغتشاش علیه امنیت
کارویژه‌های آگاهی از وضعیت دشمنان داخلی و خارجی و حراست (حفاظت) اخبار، اطلاعات، اسناد، مدارک و تأسیسات
کارویژه مقابله با موارد ایجاد نارضایتیجاسوسی و ضدجاسوسی
جاسوسی به‌معنای تحقیق، تلاش برای آگاهی از رازها یا اطلاعات محرمانه دیگران با استفاده از روش‌های نظامی، پلیسی یا غیرنظامی است و معمولاً برای به‌دست آوردن اطلاعات در مورد دولت‌ها، سازمان‌های مخفی، شرکت‌های خصوصی یا حتی افراد عادی به‌کار می‌رود. جاسوسی اصولاً به‌منظور شناسایی دشمن انجام می‌شود و اخبار مربوط به دشمن که به‌وسیله جاسوسان حرفه‌ای جمع‌آوری
 می‌شود، به اطلاعات سرّی موسوم است. به بیان دیگر جمع آوری اطلاعات پنهانی با استفاده از ترفند و فریب را جاسوسی گویند. این روش قدیمی‌ترین شیوه جمع‌آوری اطلاعات سرّی است. در فعالیت جاسوسی دست‌یابی به اطلاعات محرمانه و آگاهی از رازها یا اطلاعات برای استفاده در مسائل کسب‌وکار، سیاسی یا نظامی، هدف اصلی است. معمولاً جاسوسی توسط نیروهای امنیتی و نظامی، سازمان‌های خصوصی، بخش‌های ثبت اطلاعات دولتی یا حتی اشخاص خلافکار برای به‌دست آوردن اطلاعات استفاده می‌شود. روش‌های استفاده شده در جاسوسی شامل تجسس، گردآوری اطلاعات، کدگذاری، تحت نظارت قرار دادن فرد موردنظر، نفوذ به شبکه‌های کامپیوتری و بسیاری دیگر هستند. به‌طور کلی جاسوسی، کسب اطلاعات محرمانه در جهت محافظت از منافع نظامی، سیاسی، اقتصادی یا مطالعاتی است.
از سوی دیگر، ضدجاسوسی شامل مجموعه‌ای از اقدامات، تکنیک‌ها و فنونی است که برای حفاظت از امنیت و حریم شخصی در برابر جاسوسی به‌کار می‌رود. این اقدامات ممکن است در سطح فردی، سازمانی یا در سطح کلان اجرا شوند و شامل استفاده از ابزارهای امنیتی، آموزش اصول امنیتی و محافظت از اطلاعات محرمانه است.
روش‌های ضدجاسوسی شامل تجسس، جمع‌آوری اطلاعات، کدگذاری، تحت نظارت قرار دادن فرد موردنظر، نفوذ به شبکه‌های کامپیوتری و بسیاری دیگر هستند. از دیگر روش‌های ضدجاسوسی می‌توان به مستقیم‌سازی، رمزگذاری، تشخیص عامل جاسوسی، بررسی بازدارنده‌ها و محافظت از اطلاعات شخصی اشاره کرد.
ابزارهای ضدجاسوسی شامل نرم‌افزارهای ضد ویروس، فایروال‌ها، VPN، تونلینگ، رمزنگاری و محافظت از شبکه‌های کامپیوتری و سرورها هستند. همچنین، در زمینه غیرتکنولوژیکی می‌توان از ابزارهایی مانند نظارت بر دفاتر و تحریم ارتباطات با مقامات و افراد، استفاده کرد. ضدجاسوسی اگرچه ساده‌تر به‌نظر می‌آید، اما بسیار مهم است. در سطح فردی، ضدجاسوسی شامل استفاده از رمزگذاری فایل‌ها، استفاده از مرورگرهای امنیتی، استفاده از نرم‌افزارهای پاک‌سازی و مانیتورینگ کاربری، استفاده از نرم‌افزارهای ویژه برای حفاظت از شبکه‌های بی‌سیم و دستگاه‌های هوشمند و حفاظت از اطلاعات شخصی و در سطح سازمانی شامل آموزش کارکنان در مورد اصول امنیتی، استفاده از سیستم‌های محافظتی، توسعه سیستم‌های امنیتی جدید و اجرای برنامه‌های پیشگیرانه برای بررسی عاملیت‌های احتمالی جاسوسی است.
به‌طور کلی جاسوسی به‌منظور جمع‌آوری اطلاعات از منابع مختلف، شامل اطلاعات سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و هر نوع اطلاعات دیگری است که برای یک سازمان، دولت یا فرد بسیار حائز اهمیت است. جاسوسی به‌دلیل حفظ امنیت ملی، خیلی مهم بوده و برای دولت‌ها امری اجتناب‌ناپذیر و حتی ضروری و
لازم‌‌الاجرا است. اما ضدجاسوسی فعالیت‌‌هایی است که با هدف محافظت از سازمان‌ها، دولت‌ها و افراد علیه جاسوسی صورت می‌گیرد. این فعالیت‌ها شامل شناسایی و نابودی شبکه‌های جاسوسی، محافظت از اطلاعات حساس و تشخیص و کشف جاسوسان و آنالیز رفتار شناسایی‌نشده‌ای است که می‌تواند به جاسوسی منجر شود. 
با اینکه فعالیت جاسوسی و ضدجاسوسی مشترکاً در حوزه امنیت و اطلاعاتی صورت می‌‌پذیرد، اما هدف آن‌ها کاملاً مختلف است. جاسوسی به‌دنبال جمع‌آوری اطلاعات است، درحالی‌که ضدجاسوسی سعی در حفظ اطلاعات و جلوگیری از دسترسی به آن دارد. این عمل در دسیپلین‌‌هایی مانند اطلاعات دولتی و پروژه‌‌های دفاعی بسیار شایع است. به‌عنوان مثال فرض کنید شخصی به شرکتی دسترسی دارد که در پروژه‌ای بسیار حساس مشغول است، ممکن است به‌دلیل ترغیب یا پول و یا حتی تهدید تصمیم به جمع‌آوری اطلاعات محرمانه و ارائه آن به دیگران گیرد. 
ضدجاسوسی، تلاش برای آموزش مدیران، کارکنان و نیروهای امنیتی برای شناسایی هرگونه هشدار، کنترل دسترسی به اطلاعات محرمانه، تشخیص و شناسایی هرگونه نیروی شبه جاسوسی و یا فردی که به اطلاعات حساس دسترسی دارد و همچنین تحقیق و کشف هرگونه فعالیت جاسوسی در سطح داخلی سازمان، می‌‌باشد. اما همان‌‌گونه که ذکر شد فعالیت جاسوسی به‌معنی انجام کارهایی است که در حین جاسوسی، برای جمع‌‌آوری و انتقال اطلاعات محرمانه به دیگران، توسط فرد جاسوس انجام می‌شود و این فعالیت‌‌ها علاوه‌بر دسترسی به اطلاعات محرمانه و جمع‌‌آوری و ارسال اطلاعات به دیگران، شامل بازدید از محل کار و تهیه نسخه‌‌های کاغذی اطلاعات محرمانه، سرقت کردن یا نقل مکان فایل‌های محرمانه و غیره هستند. به‌طور کلی، جاسوسی به‌ هرگونه فعالیتی که برای جمع‌‌آوری اطلاعات محرمانه و انتقال آن به دیگران انجام می‌شود، می‌پردازد.
جاسوسی و ضدجاسوسی دو مفهومی هستند که در حوزه امنیت و اطلاعات مورد توجه زیادی قرار گرفته‌اند. جاسوسی عمدتاً فعالیتی است که یک فرد یا سازمان به نفع خود و به ضرر دیگران انجام می‌دهد و دارای ابزار و روش‌های متنوعی است که ذکر شد و ضدجاسوسی فعالیت‌هایی است که با هدف پیشگیری از جاسوسی، شناسایی جاسوسان با استفاده از ابزار و روش‌های مناسب برای مقابله با آن انجام می‌شود. به‌صورت کلی، جاسوسی نافرجام بودن و نامطلوب بودن را به‌همراه دارد و در بسیاری از کشورها غیرقانونی است. نکته مهم این است که جاسوسی یک فعالیت غیرقانونی است که با تجربه‌های بسیاری از سوی نیروهای امنیتی، سیاسی و نظامی مقابله می‌شود و بسیاری از کشورها قوانینی دارند که جاسوسی را غیرقابل‌قبول می‌دانند و مجازات‌هایی برای جاسوسان تعریف کرده‌اند.
جاسوسی از همان ابتدای تاریخ ثبت شده بشر، بخشی از امور سیاسی و نظامی بوده و تاریخ جاسوسی و ضدجاسوسی به دوران باستان بازمی‌گردد، اما بسیاری از فعالیت‌های جاسوسی و ضدجاسوسی در طول قرن ۲۰ میلادی رونق گرفته است. جاسوسی و ضدجاسوسی از دوران باستان تا به امروز، در سطح دولت‌ها، سازمان‌های اطلاعاتی و نظامی، شرکت‌های خصوصی و حتی افراد عادی مورد استفاده قرار می‌گیرند، لذا تاریخچه جاسوسی به دوران اولیه بشریت، هنگامی که عده‌‌ای در جستجوی اطلاعات در مورد دشمنان خود بودند، بازمی‌گردد. 
به‌طور مثال در دوران باستان، نیروهای کوروش، فرمانروای هخامنشی، برای تصاحب بابل، کاروان‌های مختلفی را به حرکت درآورد و بخش عظیمی از عملیات جاسوسی و جمع‌‌آوری اطلاعات در تظاهر به خرید و فروش، برخورداری از خدمات و محصولات انجام گرفت.